ορατόριο

Μουσική σύνθεση, θρησκευτικού γενικά χαρακτήρα, παραπλήσια με την όπερα, αλλά χωρίς σκηνική δράση, σκηνικά και κοστούμια. Με τη μορφή αυτή, το ο. επιβλήθηκε τα πρώτα χρόνια του 17ου αι. ως συνέχεια της μεσαιωνικής λάουντας (αίνος) και των θρησκευτικών παραστάσεων, αλλά κυρίως ως προβολή στο πεδίο της θρησκευτικής μουσικής, των απαιτήσεων για μεγαλύτερη εκφραστική απλότητα, που πρόβαλλαν την ίδια εκείνη περίοδο οι υποστηρικτές της όπερας εναντίον των μνημειακών πολυφωνικών κατασκευών της εποχής. Η απαίτηση αυτή στην περίπτωση του ο. δημιούργησε την ανάγκη και την άνθηση ειδικών λιμπρέτων προορισμένων να αντικαταστήσουν τα λατινικά κείμενα. Στη συγγραφή νέων λιμπρέτων προηγήθηκε χρονολογικά ο μετριότατος ποιητής Φραντσέσκο Μπαλντούτσι (1579-1642), γνωστός για τα κείμενα –που δημοσιεύτηκαν το 1630– των δύο ορατόριων: 0 θρίαμβος της Παρθένας Μαρίας (Il trionfo di Maria Vergine) και Η πίστη (La fede). Ο κίνδυνος της δημιουργίας μιας μουσικής σύνθεσης, νοθευμένης ή πάντως επηρεασμένης από την όπερα είχε ήδη προκαλέσει σκέψεις επιστροφής σε πολυφωνικές λύσεις, επιστροφή που είχε υποστηρίξει ο Τζοβάννι Φραντσέσκο Ανέριο (1567;-1621;), συγγραφέας και συνθέτης ενός Αρμονικού πνευματικού θεάτρου (Teatro armonico spirituale), που αποτελούνταν από μαδριγάλια με περισσότερες από μία φωνές. Την ίδια εποχή ο Καρίσιμι αντέδρασε στην αντικατάσταση των λατινικών λιμπρέτων με άλλα στην ιταλική γλώσσα. Οι διάφορες αυτές καλλιτεχνικές και αισθητικές απόψεις είχαν την έδρα τους στη Ρώμη, στο παρεκκλήσιο του Πανάγιου Εσταυρωμένου (Oratorio del Santissimo Crocifisso) και σε εκείνο της Παναγίας στη Βαλιτσέλα (Oratorio dei filippini), που είχε ιδρύσει ο άγιος Φίλιππος Νέρι, ο οποίος πρώτος. διοργάνωσε εκεί εκτελέσεις θρησκευτικής μουσικής [Ο όρος ορατόριο, που αρχικά σήμαινε την έδρα (oratorio) των εκδηλώσεων αυτού του είδους, χαρακτήρισε αργότερα το μουσικό είδος που ξεκίνησε απ’ αυτές]. Το παρεκκλήσι της Παναγίας στη Βαλιτσέλα ανάπτυξε ιδιαίτερη δραστηριότητα χάρη στις πρωτοβουλίες του ιερωμένου Αρκάντζελο Σπάνια (1636;-1721;), που όχι μόνο ευνόησε τη χρήση λιμπρέτων στην ιταλική γλώσσα, αλλά και υποστήριξε με θέρμη την εισβολή πολλών στοιχείων της όπερας στο ο. Αν και διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, το ο. παρέμεινε ένα ιταλικό μουσικό γεγονός, το οποίο εξάλλου εξευγενίστηκε χάρη στις «ιερές πράξεις» πρώτα του Απόστολο Τζένο και κατόπιν του Μεταστάσιου. Ιδιαίτερη και αυτόνομη λάμψη απέκτησε το ο. με το Χαίντελ, και, κατά τα τέλη του 18ου αι., με το Χάυδν, με τον οποίο σημειώθηκε η στροφή του ο. προς θρησκευτικά θέματα, όπως στην περίπτωση των ο. Οι εποχές και Η δημιουργία. Αργότερα, όλοι οι πιο διάσημοι μουσικοί δοκιμάστηκαν στο o., θρησκευτικό ή μη, αρχίζοντας από τον Μπετόβεν (Ο Χριστός στο Όρος των Ελαιών) και το Μέντελσον (Παύλος και Ηλίας) έως τον Μπερλιόζ (Η καταδίκη του Φάουστ), τον Σούμαν (Ο Παράδεισος), τον Γκουνώ (Η Ανάσταση), τον Φρανκ (Οι αγιότητες), τον Ντβόρζακ (Η Αγία Λουντμίλα). Πιο πρόσφατα ορατόρια είναι τα Guerrelieder του Σαίνμπεργκ, η Συμφωνία των ψαλμών του Στραβίνσκι, οι Ύμνοι της φυλακής και οι Ύμνοι της απελευθέρωσης του Νταλαπίκολα, το Ένατος ψαλμός του Γκοφρέντο Πετράσι κ.ά.

* * *

το

εκτενής μουσική σύνθεση για μονωδία, χορωδία και ορχήστρα βασισμένη ιδίως σε θρησκευτικό κείμενο, που δεν προορίζεται όμως για λειτουργική χρήση («τα ορατόρια τού Μπαχ Κατά Ιωάννην και Κατά Ματθαίον Πάθη»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < ιταλ. oratorio < λατ. oratorium «εκκλησία». Η μουσική σύνθεση ονομάστηκε έτσι από το τάγμα που ίδρυσε στη Ρώμη ο Filippo Neri (Oratorio di San Filippo Neri)].